305. Ngỡ ngàng bước chân vào ‘Kinh Dịch’

Bài này  được viết theo sự hiểu biết riêng của mình (cho vui, để tự học), gồm có 5 phần:

1. Vài nét về Kinh Dịch

2. Tóm tắt cơ sở của Kinh Dịch

3. Kinh Dịch của Việt Nam

4. Tầm quan trọng của Kinh Dịch

5. Nhận xét khách quan về Kinh Dịch

 

1. Vài nét về Kinh Dịch

Kinh Dịch trong tiếng Anh viết đơn giản là ‘the Book of Changes’ (cuốn sách nghiên cứu về sự biến đổi) - một tên gọi của nhà nghiên cứu Richard Rutt và trong các luận án tiến sĩ của Richard Kunst và Edward Shaughnessy. Còn ở VN (Trung Quốc hay nhiều nước trên thế giới), cuốn sách mà được người ta ‘tôn thờ’ hay ‘lấy làm nền tảng’ (đặc biệt là về triết học hay tôn giáo) thì gọi là ‘kinh’ hay kinh điển. Nói nôm na, ‘kinh’ là một cuốn sách, còn ‘dịch’ là biến đổi. Ngoài ra, ‘dịch’ còn có nghĩa là con kỳ nhông (Caméléon), vì nó thường ‘biến đổi’ màu sắc theo môi trường bên ngoài.

Tư tưởng cơ bản của Kinh Dịch là ‘trong vũ trụ này, chỉ có một thứ duy nhất không biến đổi, đó là sự biến đổi’, bởi vì sự vật luôn luôn biến đổi.
Cơ sở của Kinh Dịch là khái niệm âm dương và ngũ hành. Âm dương được mô tả nằm trong một cái vòng tròn thái cực, có 2 hạt nhân trong mỗi phần âm và phần dương, mặt tiếp xúc/giao diện giữa âm và dương được gọi là ‘giao giới’ có chức năng trung hòa sự chuyển hóa giữa âm và dương (mà cũng là nơi sôi động nhất và là ‘nguồn cảm hứng’ của vũ trụ vạn vật, theo ý kiến của một blogger ẩn danh). ‘Bát Quái là tạm tướng chính của Âm Dương, sinh hóa ra Ngũ Hành’ gồm kim, mộc, thủy, hỏa và thổ, trong đó thủy sinh mộc, mộc sinh hỏa, hỏa sinh thổ, thổ sinh kim, kim sinh thủy (tương sinh) và mộc khắc thổ, thổ khắc thủy, thủy khắc hỏa, hỏa khắc kim, kim khắc mộc (tương khắc), ngũ hành có quan hệ đến các mùa, màu sắc, ngũ tạng, bát quái... 
Ngoài ra, về bản chất thì ‘Phép biện chứng’ hay Kinh Dịch là như nhau!, tuy nhiên, dường như Phép biện chứng thiên về việc nghiên cứu quy luật vận động của xã hội loài người, tư duy hay thế giới hơn, trong khi Kinh Dịch thiên về việc nghiên cứu sự dịch biến của ‘vô số chuyện trên đời’ hơn và tượng hình hơn.

Kinh Dịch không phải là do Khổng Tử sáng tạo, mà hầu như là một tài sản trí tuệ của các dân tộc sống ở phía Nam sông Dương Tử (hay Trường Giang, khu vực Hồ Động Đình), nó xuất phát từ thời Tam Hoàng (thuộc Trung Hoa thượng cổ, 2852-2738TCN), thậm chí xuất phát từ Việt Nam (xem dưới).

Có huyền thoại rằng ‘vua’ Phục Hy là người sáng tạo ra Bát Quái - Đồ hình hà đồ (hay Tiên thiên bát quái). Sau đó Kinh Dịch được tiếp tục phát triển thời Hạ, Thương, Chu (2205TCN-256), trong đó, thời vua Văn Vương (1090-1050) có ‘Đồ hình lạc thư’ (hay Hậu thiên bát quái) chủ yếu nói về ‘thời thế, vận mạng’. Thời Xuân Thu, Khổng Tử (551-479TCN) đã tổng hợp và chú giải thành bộ Kinh Dịch (một trong ‘Ngũ Kinh’ gồm Kinh Thi, Kinh Thư, Kinh Lễ, Kinh Dịch và Kinh Xuân Thu) mà đã trở thành cuốn kinh điển triết học có hệ thống.

Kinh Dịch may mắn là một loại sách mà Tần Thủy Hoàng (259-210TCN) không hạ lệnh đốt. Kinh Dịch có bị lãng quên vào thời nhà Đường (618-907), khi mà Phật giáo trở thành quốc giáo. Sau đó, Kinh Dịch được quan tâm hơn vào thời nhà Tống (960-1279) và liên tục phát triển cho đến ngày nay. Ở Trung Quốc trước đây có các học giả như Trình Tử, Chu Hy hay Thiệu Tử/Thiệu Khang Tiết (thời Tống), Hồ Quảng và Kim Âu Tu (thời Minh), rồi gần đây là Phùng Hữu Lan, Tiêu Diên Thọ, Trương Chí Thiết, Trương Thiện Văn, Hoàng Thọ Kỳ, Vi Chính Thông…, ở phương Tây có nhà toán học Leibnitz, rồi Schumacher, Kunst, Shaughnessy, Marshall, Rutt… Ở Việt Nam trước và sau giải phóng có Phan Bội Châu, Ngô Tất Tố, Nguyễn Hiến Lê, Nguyễn Duy Cần, Nguyễn Hoàng Phương…, trong đó bản của Ngô Tất Tố được đánh giá là đạt nhất (theo Nguyễn Lân Dũng), cũng có người thích bản của Nguyễn Hiến Lê, còn bản của Nguyễn Hoàng Phương rất khó hiểu (toán học)....

Năm 1970, các nhà khảo cổ đã đào từ một ngôi mộ thời Hán (trong mộ của Mã Vương Đôi, xây vào thế kỷ thứ 2) được bản Kinh Dịch gần như còn nguyên (kể cả ‘Đạo đức kinh’) và hầu như không có sự khác biệt về nội dung so với các bản hiện nay.

2. Tóm tắt cơ sở của Kinh Dịch

Cụ thể hơn, trước mắt có thể hiểu như như sau: ‘Thái cực sinh lưỡng nghi, lưỡng nghi sinh tứ tượng, tứ tượng sinh bát quái, bát quái sinh vạn vật (ngũ hành)’ từ Lão Tử, Trang Tử, hay trong bài giảng của Diệt Tuyệt Sư Thái cho Chu Chỉ Nhược (Ỷ thiên đồ long ký).

-Vô cực: Trước Thái cực là Vô cực, còn được gọi là hư vô, vô vi hay chân không (vacuum), là trạng thái tiên thiên của vật chất. Có thể hình dung ‘Vô cực’ như trạng thái trước vụ nổ ‘big-bang’ trong vật lý vậy.

-Thái cực được xem như là thuở ban đầu/uyên nguyên của vũ trụ vạn vật. Có thể hình dung như trạng thái ngay sau vụ nổ ‘big-bang’ trong vật lý vậy, lúc đó vũ trụ đang ở trong trạng thái hỗn mang (chaos).

-Lưỡng nghi là Dương và Âm, trong đó Dương được biểu diễn bằng 1 vạch (‘nghi’ hay ‘hào’) liên tục (-), còn âm được biểu diễn bằng 1 vạch gián đoạn (- -).

-Tứ tượng là Thái dương, Thiếu dương, Thiếu âm và Thái âm, bằng cách chồng 2 vạch lên nhau (=2²).

-Bát quái là 8 quẻ đơn (‘kinh quái’) gồm là Càn, Đoài, Ly, Chấn, Tốn, Khảm, Cấn và Khôn, bằng cách chồng thêm 1 vạch âm hoặc dương lên trên nữa. Từ ‘quái’ để chỉ 8 hiện tượng/nguyên tố trong vũ trụ là ‘trời, đầm, lửa, sấm, gió, nước, núi, đất’ hay ‘Tây Bắc, Tây, Nam, Đông, Đông Nam, Bắc, Đông Bắc, Tây Nam’. Trong Ngũ hành, càn và đoài thuộc ‘kim’, ly thuộc ‘hỏa’, chấn và tốn thuộc ‘mộc’, khảm thuộc ‘thủy’, cấn và khôn thuộc ‘thổ’.

-Sáu mươi tư quẻ kép (‘biệt quái’, trong toán học gọi là ‘tổ hợp’) là do người ta chồng các quẻ đơn lên nhau từng đôi một thành 6 hào (vạch) hay thành 64 quẻ kép (=2⁶), bắt đầu từ quẻ đầu tiên là ‘Thuần càn’ đến quẻ 64 là ‘Hỏa thủy vị tế’. Và trong đó 3 hào dưới gọi là ‘nội quái’, còn 3 hào trên gọi là ‘ngoại quái’, sự thay đổi chung của cả hệ là do sự tác động tương hỗ giữa bên trong và bên ngoài. Các quẻ từ 1-30 được gọi là ‘thượng kinh’ hay ‘đạo của trời đất (vì có 2 quẻ đầu tiên là càn và khôn), còn các quẻ từ 31-64 được gọi là ‘hạ kinh’ hay ‘đạo của vợ chồng (vì có 2 quẻ đầu tiên là Hàm (tình yêu) và Hằng (vợ chồng). Ngoài ra, Tiêu Diên Thọ còn chồng các quẻ kép lên nhau để thành 64x64=4096 quẻ, nhưng ít ai theo vì quá phức tạp (theo Nguyễn Hiến Lê).

Trong phép tính tổ hợp, có thể hình dung là với 2 chữ a, b (lưỡng nghi) ta sẽ xếp được 4 cặp đôi (tứ tượng) là aa, ab, ba và bb (=2²), nếu thêm a, b vào nữa thì ta sẽ có có 8 cặp 'ba' (bát quái) là aaa, aab, aba, abb, baa, bab, bba và bbb (=2³). Tương tự, với 8 chữ a,b,c,d,e,f,g,h, ta có thể xếp được 64 cặp đôi (=2⁶). Trong bảng mã Unicode, các ký hiệu của các quẻ trong Kinh Dịch nằm từ 4DCO đến 4DFF (19904-19967). Ngoài ta, các quẻ trong Kinh Dịch còn được đưa vào hệ thống đếm cơ số nhị phân (nhà toán học Leibniz, năm 1703).

 

Dưới đây là một cách tóm tắt khác về Kinh Dịch từ trang web ‘hoangsim.vn’:

Bản chất Kinh Dịch dựa trên thuyết Âm Dương. Sự tạo thành âm dương trong bầu Thái cực hỗn độn (Thái cực có nghĩa lớn hơn hết, trước hết là khí Tiên thiên bất diệt và nguồn gốc của sự sống), sau tách thành Lưỡng nghi là dương vạch liền - và âm vạch đứt - - . Đặt các vạch này chồng lên nhau sẽ được Tứ tượng: Thái dương, Thiếu dương, Thái âm, Thiếu âm. Tiếp theo, ta lấy âm và dương chồng lên Tứ tượng và sẽ thành Bát quái là Càn (trời, ba vạch dương), Ly (hoả, dương dương âm), Khôn (đất, âm âm âm), Khảm (nước, âm dương âm), Đoài (hồ, âm âm dương), Chấn (sấm, âm âm dương), Tốn (gió, dương dương âm) và Cấn (núi, dương âm âm). Nếu lại lấy bát quái đặt chồng lên nhau lần lượt 8 x 8 thành 64 quẻ (mỗi quẻ là kết hợp của sáu vạch âm dương và mỗi vạch có thể biến đổi một lần như vậy sẽ thành 384 biến quẻ) gồm 30 quẻ Kinh Thượng: Càn, Khôn, Truân, Mông, Nhu, Tụng, Sư, Tỷ, Tiểu súc, Lý, Thái, Bĩ, Đồng nhân, Đại hữu, Khiêm Dự, Tuỳ, Cổ, Lâm, Quan, Phệ hạp, Bí, Bác, Phu, Vô vọng, Đại súc Lôi di, Đại quá, Khảm, Ly. 34 quẻ Kinh Hạ: Hàm, Hằng, Độn, Đại tráng, Tấn, Minh di, Gia nhân, Khuể, Kiển, Giải, Tổn, Ích, Quải, Cấu, Tuy, Thăng, Khốn, Tỉnh, Cách, Đỉnh, Chấn, Cấn, Tiệm, Quy muội, Phong, Lữ, Tốn, Đoài, Hoán, Tiết, Trung phu, Tiểu quá, Ký tế, Vị tế...

3. Kinh Dịch của Việt Nam

Có một số điểm tương đồng giữa Trần Ngọc Thêm (cuốn ‘Cơ sở văn hóa Việt Nam’) và Thế Trung…, nhân tiện, mình xin trích một đoạn (đã được sửa vài lỗi chính tả):

Mỗi một dân tộc có một nền văn hóa đặc trưng riêng biệt. Dân tộc Việt Nam có một nền văn hóa triết lý cao siêu ngay từ khi chưa có chữ viết: Hà Đồ mà người Trung Hoa cho là vua Phục Hi đi chơi sông Hà (sông Hoàng Hà), thấy con long mã (con vật tưởng tượng mình ngựa đầu rồng) nổi lên, trên lưng có bức đồ. Phục Hi theo đó mà làm ra Hà Đồ. Thực ra Hà Đồ là một hệ thống gồm các nhóm chấm đen và chấm trắng sắp xếp theo một hình thức nhất định liên hệ với bốn phương Đông, Tây, Nam, Bắc và Trung tâm. Những nhóm chấm-vạch ấy là những ký hiệu biểu thị số 1 đến số 10 ở thời kỳ chưa có chữ viết. Những chấm đen đi với số chẳn và đại diện cho cực Âm. Chấm trắng đi với số lẻ và đại diện cho cực Dương. Cực Âm và cực Dương thuộc về lý thuyết Âm Dương của Việt tộc. Hà Đồ xuất hiện trước năm 2353 TCN, năm mà cổ sử Tàu ghi lại chữ khoa đẩu của dân tộc Việt lần đầu tiên. Chính Khổng An Quốc, cháu 12 đời của Khổng Tử đã ghi lại trong bài tựa cuốn Thượng Thư (Kinh Thư) như sau: “…thời Lỗ Công Vương, thích sửa sang cung thất, Vương cho phá nhà cũ của Khổng Tử để mở rộng thêm. Trong tường nhà tìm thấy Thư, phần Ngu, Hạ, Thương, Chu cùng Tả Truyện, Luận Ngữ, Hiếu Kinh đều viết bằng chữ khoa đẩu cổ văn do ông cha chúng ta cất giấu. Vương lại lên nhà thờ đức Khổng Tử nghe được tiếng vàng, đá, tơ, trúc bèn không cho phá nhà nữa, đem toàn bộ sách trả lại cho họ Khổng. Lối chữ khoa đẩu bỏ từ lâu, người đương thời không ai đọc được nữa, phải lấy sách nghe được ở Phục Sinh khảo luận văn nghĩa, định những chỗ đọc được, dùng lối chữ lệ cổ viết sang thẻ tre, nhiều hơn sách của Phục Sinh hai mươi lăm thiên…” (Khổng Tử: Kinh Thư - Bản dịch của Trần Lê Sáng và Phạm Kỳ Nam - tr. 228-229). Lời ghi chú của Khổng An Quốc chứng minh : 1- Khổng Tử là thừa kế cái văn hóa của dân Bách Việt 2- chữ Việt cổ (chữ khoa đẩu) đã được dùng biên soạn trong các sách còn gọi là “Thiên Thư” (sách Trời). Chính các nhà trí thức Tàu gọi sách viết bằng chữ khoa đẩu một cách kính cẩn là “thiên thư” vì các sách đó không do dân tộc Tàu làm ra và là nguồn gốc của văn hóa thời đó. Người Tàu nhận lịch sử của họ bắt đầu từ nhà Thương (1600-1122 TCN). Hà Đồ xuất hiện ít nhất trước năm 2353 TCN tức là 753 năm trước khi người Tàu đánh chiếm lưu vực sông Hoàng Hà.. Vậy Hà đồ không thuộc văn hóa Tàu. Hơn nữa, các nhà khảo cổ quốc tế và sử gia Trung quốc khám phá rằng Phục Hi là nhân vật thần thoại được đưa vào sử Tàu vào đời nhà Hán mãi sau này (206 TCN - 220). 

Triết lý Âm Dương của Việt tộc đã có trước khi họ có chữ viết cho nên nó được tóm tắt trong ba câu ngắn gọn: Âm Dương (2) sinh Tam Tài (3), Tam Tài sinh Ngũ Hành (5), Ngũ Hành vận chuyển vô lường (2-3-5). Hà Đồ liên hệ chặt chẽ với Ngũ hành vì Ngũ hành gồm có Đông, Tây, Nam, Bắc và Trung tâm nơi con người đứng. Nó khác với thuyết Âm Dương (Yin Yang) của Tàu là “Lưỡng Nghi (2) sinh Tứ Tượng (4), Tứ Tượng sinh Bát Quái (8), Bát Quái vận chuyển vô lường (2-4-8)”. Danh từ “Yin Yang” không phải ngôn ngữ của Tàu. Nó được vay mượn của dân bản địa vùng Nam Á. Trước khi mượn danh từ, lẽ dĩ nhiên họ đã "mượn" tư tưởng của thuyết Âm Dương rồi. “Yang” là “dương” nghĩa là “Trời, Thần”. “Yang” là chữ “giành” trong tiếng Mường và là danh từ thông dụng trong hàng loạt ngôn ngữ Tây Nguyên (ví dụ như “yang Sri” là thần lúa, “yang Dak” là thần nước). Chữ “Yin” (âm) chỉ “Mẹ” của các ngôn ngữ Đông Nam Á (Yana là Mẹ trong tiếng Chàm cổ; ở Huế có đền thờ Thiên lana là Mẹ Trời; Ina là Mẹ trong tiếng Giarai; và Inang là Mẹ trong tiếng Indonesia). Bát quái không có liên hệ gì với Hà Đồ và Ngũ hành cả vì Bát quái không có trung tâm cho con người. Người Tàu cũng cho là Phục Hi làm ra Bát Quái. Như ta đã biết Phục Hi là nhân vật thần thoại. Không ai biết Bát Quái Tiên Thiên xuất hiện lúc nào cả. Nhưng ta biết Bát Quái Hậu Thiên do Chu Văn Vương sửa đổi Bát Quái Tiên Thiên vào năm 1144 TCN khi bị vua Trụ nhà Ân cầm tù ở ngục Dữa Lý. 

Lý thuyết Âm Dương phát sinh từ nhóm dân sinh sống bằng nông nghiệp. Người nông dân có một mơ ước căn bản là tồn tại và phát triển. Vậy tồn tại và phát triển cần sự sinh sản của con người và hoa màu. Yếu tố chính của sự sinh sản của con người là Cha và Mẹ hay Nam và Nữ. Cha hay Nam là Dương. Mẹ hay Nữ là Âm. Sự sinh sản của hoa màu là do Trời và Đất. Người Việt thường nói “Trời sinh Đất dưỡng” là vậy. Trời là Dương, Đất là Âm. Con người là một thành phần trong Tam Tài. Người là âm so với Trời, nhưng dương so với Đất. Sự hợp nhất của hai cặp “Cha Mẹ” và “Trời Đất” chính là quan niệm căn bản đưa đến triết lý Âm Dương. Triết lý âm dương thể hiện cái quân bình năng động giữa hai thái cực khác nhau như nam nữ, sáng tối, nóng lạnh, chẳn lẽ, phải trái... Vậy ta thấy rõ triết lý âm dương phản ảnh sự hòa hợp trong nền văn hóa tư duy tổng hợp và biện chứng trọng tĩnh của nền văn hóa nông nghiệp. Theo một nhà trí thức chưa bị ô nhiễm bởi văn hóa ngoại bang thì thuyết Âm Dương phát xuất từ quan niệm cổ xưa của tổ tiên Việt tộc. Truyền khẩu cho rằng vào thuở nguyên sơ chỉ có một khối mênh mông thủy khí vô hình vô dạng, vô màu vô sắc trong đó hai thành tố Âm và Dương vận chuyển biến khối thủy khí thành nước, lửa, kim loại, gỗ và đất. Năm thành tố này không phải là những thành tố bất động như Tây Phương lầm tưởng mà chúng luôn vận chuyển trực tiếp hay gián tiếp cho nhau sinh ra Tam tài (Trời-Người-Đất) và vũ trụ. Đó là quan niệm cấu trúc vũ trụ của dân Bách Việt... (Theo The Trung -  Trung tâm Nghiên cứu Lý học Đông phương).

 

4. Tầm quan trọng của Kinh Dịch

-Kinh Dịch ‘là nhân sinh quan và vũ trụ quan của nhân loại’ (Phan Bội Châu). 
-'Kinh Dịch là tên gọi chỉ Chu Dịch, một bộ kinh điển nổi tiếng của Trung Quốc, và còn là tài sản tri thức quý báu của toàn nhân loại' (nguoihieuco.blogspot.com).
-'Ngày nhàn mở quyển xem Chu Dịch
Đêm vắng tìm mai bạn Lão Bô' (Nguyễn Trãi)
-'Kinh Dịch được coi là một tinh hoa của cổ học Trung Hoa, nó được vận dụng vào rất nhiều lĩnh vực của cuộc sống như thiên văn, địa lý, quân sự, nhân mệnh…' (Wikipedia). 

-'Văn minh nhân loại càng tiến tới thì những luận điểm kỳ diệu của Kinh Dịch càng được xác nhận tính đúng đắn' (Thiện Tâm).

 -'Tri qua hàng nghìn năm, không biết bao nhiêu vị thánh hiền đã bổ sung, đã lý giải, mở rộng, đào sâu để cho Kinh Dịch trở thành một tác phẩm vừa lạ lùng, vừa uyên thâm, vừa mênh mông, vừa cụ thể, bao hàm muôn lý, không gì không có, đọc nhiều cũng được, đọc ít cũng hay, bởi vì chỉ đôi câu đã đủ làm thành một đạo lý rồi… Hoá ra lâu nay ta quá say sưa với triết học Tây phương mà ít chú ý đến triết học Đông phương, trong khi đó thì người dân thường tuy ít học nhưng lại thường tin tưởng và làm theo vô số những lời dạy của thánh hiền. Sự biến động ghê gớm của các nước phương Tây với đầy những mâu thuẫn nội sinh đồng thời với sự hưng thịnh đột xuất của không ít quốc gia châu Á, kể cả sự phục hồi nhanh chóng sau khi xảy ra tình trạng khủng hoảng tài chính, kinh tế… đã làm cho cả nhân loại không thể không chú ý nhiều hơn đến triết học Đông phương. Văn minh châu Á trở nên hấp dẫn đối với hàng tỉ người dân bình thường ở phương Tây. Kinh Dịch là một trong những thần kỳ của triết học và văn minh Đông phương' (Nguyễn Lân Dũng)

-'Kinh Dịch cho phép con người biết được thiên ý mà hành xử. Khi con người thông qua Kinh Dịch dự đoán được tương lai thì con người sẽ tin rằng mọi việc chính là đã được an bài trước (!) cả rồi, sự việc kia chưa xảy ra nhưng đã biết trước được sẽ xảy ra như thế. Khi Kinh Dịch đoán trước được tương lai con người sẽ tin rằng mọi việc đều là theo thiên ý (!), đều đã được an bài trước cả như thế rồi, vậy nên thuận thiên mà làm mới là tốt, mới là hợp với ý trời. Từ đó con người tin rằng có trời đất, thiện có thiện báo, ác có ác báo từ đó tâm tính con người nâng cao lên' (tin180.com)…

5. Nhận xét khách quan về Kinh Dịch

Như đã nói ở trên, việc hiểu Kinh Dịch tất nhiên là có lợi, đo đó mọi người nên nghiên cứu Kinh Dịch. Dưới đây là một số ứng dụng Kinh Dịch vào cuộc sống:

-Tôn Ngộ Không đã biết chọn vị trí ‘tốn’ trong Lò Bát Quái mà không bị chảy thành nước và biến thành ‘linh đan’ (truyện ‘Tây du ký’).

-Kinh Dịch được vận dụng để sáng tạo ra ‘Dịch cân kinh’ hay ‘Cửu dương thần công’ của phái Thiếu Lâm, ‘Thái cực quyền’ của phái Võ Đang, ‘Càn khôn đại na di tâm pháp’ của Minh giáo Trung Thổ, ‘Lăng ba vi bộ’ của phái Tiêu Dao, ‘Đẩu chuyển tinh dời’ của phái Cô Tô, ‘Độc cô cửu kiếm’ của Độc Cô Cầu Bại. Vương Trùng Dương và, sau đó, Trương Tam Phong đã sáng tạo ra ‘Thất tinh bắc đẩu trận’ để truyền dạy cho các cao đồ chống lại các kẻ thù quá mạnh. Giác Viễn nói ‘Địch chưa động thì ta chưa động, địch động thì ta động trước’…  (truyện võ hiệp Kim Dung).

-Khổng Minh và Tôn Tẫn đã dùng ‘bát quái trận đồ’, trong đó Tôn Tẫn (thế kỷ 4 TCN) đã giết được Bàng Quyên, Khổng Minh (sinh 181-234) đã vây hãm Lục Tốn suýt chết. Ngoài ra, Khổng Minh đã vận dụng Kinh Dịch để tiêu diệt 70 vạn quân (Wikipedia nói có 22 vạn) của Tào Tháo trong trận Xích Bích năm 208 (truyện ‘Đông Chu liệt quốc’ và ‘Tam quốc chí’).

-‘Phát minh xuất sắc đầu tiên từ Kinh Dịch thuộc về Leibniz - triết gia kiêm toán học gia của Đức, người nghĩ ra phép nhị phân số học năm 1679 dựa vào hai vạch âm dương trong Kinh Dịch. Nhà tâm lý học Thụy Sĩ, Jung, đã dùng Kinh Dịch để tìm hiểu cội nguồn tâm lý tư tưởng của con người tại một thời điểm nhất định. Trong quân sự Nga và Mỹ đang ráo riết nghiên cứu công năng đặc dị của con người qua liên lạc bằng tâm thức cảm ứng. Trong thiên văn, Dịch là cơ sở để nghiên cứu chu kỳ vận động của mặt trăng các hành tinh cùng sự thay đổi của khí hậu. Trên thương trường, người Nhật Bản và Hàn Quốc dang ứng dụng luật biến dịch để giành quyền kiểm soát thị phần...’ (‘hoangsim.vn’).

-Nhật Bản đã bắt tất cả các tài xế Taxi phải học Kinh Dịch để biết ngày rủi ro (unlucky day) để tránh gây tai nạn cho hành khách.

-‘Về nước Nhật Bản thì từ rất lâu đã nêu phương châm “bất học dịch, bất đắc nhập các”: không biết dịch, miễn tham gia chính phủ’ (Thiện Tâm).

-Trong lá cờ Hàn Quốc có chứa thái cực đồ gồm ‘hệ âm dương’ và bao quanh bởi tứ quái là ‘càn, khôn, ly và khảm’…

-Tổng thống Bill Clinton/Bush hay Boris Yeltsin (Bô-rít En-xin) đều có chiêm tinh gia tư vấn mà một số ngày hẹn với lãnh đạo cấp cao quốc tế đã được hoãn lại…

-‘Ngũ hành’ được Hoa Đà, Biển Thước, Hải Thượng Lãn Ông, Cốc Đại Phong… vận dụng trong khám chữa bệnh, đặc biệt là trong luyện khí công, châm cứu và mát-xa/xoa bóp…

-Thiên can có Giáp, Ất, Bính, Đinh, Mậu, Kỷ, Canh, Tân, Nhâm, Quí. Địa chi có Tí, Sửu, Dần, Mão, Thìn, Tị, Ngọ, Mùi, Thân, Dậu, Tuất, Hợi. ‘Tam hợp’ (Thân-Tý-Thìn, Dần-Ngọ-Tuất, Tỵ-Sửu-Dậu, Hợi-Mão-Mùi) và ‘Tứ hành xung’ (Thìn-Tuất-Sửu-Mùi, Tý-Ngọ-Mão-Dậu, Dần-Thân-Tỵ-Hợi) thường được xem xét trong hôn nhân (!)

-Thuật phong thủy được vận dụng trong việc đi lại, làm ăn, xây dựng công trình…

-Nhiều câu nói có 'bà con' với Kinh Dịch như ‘tài mệnh tương đố’, ‘hồng nhan đa truân, má hồng ghen ghét’, ‘thiên ngoại hữu thiên, nhân ngoại hữu nhân’, ‘kỷ sở bất dục, vật thi ư nhân’, ‘cùng tắc biến, biến tắc thông’, ‘lấy tịnh chế động, lấy nhu chế cương, lấy nhược chế cường’, ‘dĩ bất biến ứng vạn biến’, 'vô chiêu thắng hữu chiêu', 'tà mà làm đúng thì là chính, chính mà lảm sai thì là tà'.…

Tuy nhiên, mọi sự việc đều có tính chất tương đối. Vì Kinh Dịch là 'sản phẩm' của con người nên nó không tuyệt đối đúng, có nghĩa là nó cũng có quyền bị 'sụp đổ' như những lý thuyết khoa học khác. Mặt khác, chưa chắc người ta đã hiểu đúng bản chất Kinh Dịch, vì một nước đã hiểu Kinh Dịch thì lẽ nào lại đi xâm lược hay hiếp đáp một nước khác yếu hơn!, và bất cứ một nước nào làm như thế thì nguy cơ ‘ung thư’ đang nằm trong chính bản thân nước đó.

Người phương Tây đã thừa biết ‘chỉ sự thay đổi là mãi mãi không thay đổi’. Ta cũng thừa biết: ‘thực tiễn là tiêu chuẩn của nhận thức và là cơ sở của chân lý’. Ta cũng thừa biết trong tổ chức hay quản lý, cái gì có hiệu quả thì cái đó là đúng. Ngoài ra, tôn giáo (hay triết học) A nói chân lý là thế này, tôn giáo B nói chân lý là thế kia, tôn giáo C nói chân lý là thế nọ, nếu đúng thì các chân lý đó phải giống nhau, vì chân lý của loài người chỉ là một.

Dù không biết Kinh Dịch nhưng Aristote, Archimède, Galilei, Newton, Descartes, Einstein, Hilbert (nhà toán học)… vẫn rất ‘vĩ đại’, Bill Gates, Obama, Rockefeller, Lê-nin, Pu-tin… vẫn rất thành công, Hàn Mặc Tử, Dostoyevsky, Trịnh Công Sơn!, Shakepeare, Hemingway, Picasso… vẫn rất có tài, Tagore/Khalil Gibran vẫn làm được những bài thơ tuyệt hay, Shakepeare/Dostoyevsky vẫn viết nên những áng văn tuyệt tác, Trần Hưng Đạo vẫn đánh thắng quân Nguyên-Mông, Nguyễn Huệ vẫn đánh thắng quân Thanh, Việt Nam vẫn đánh thắng trận Điện Biên Phủ ‘dưới đất và trên không’, Steve Jobs vẫn cống hiến những chiếc máy vi tính tuyệt hảo, Sherlock Holmes/Conan vẫn phá được rất nhiều vụ án, Khánh Ly, Đàm Vĩnh Hưng, Mỹ Linh, Mỹ Tâm, Thùy Dung, Thanh Lam… vẫn hát rất hấp dẫn, Hoài Linh, Chí Tài, Kiều Oanh, Xuân Hinh… vẫn hài rất điệu nghệ, nhiều cha/mẹ vẫn dạy con cái ngoan, nhiều CEO (giám đốc) vẫn thành công, nhiều thầy/cô vẫn dạy tốt và nhiều cháu vẫn học giỏi, nhiều blogger vẫn làm thơ/viết văn hay và nhiều người vẫn luôn xem tình yêu là diễm tuyệt nhất trong vũ trụ này…

Vì sao? Vì Kinh Dịch chỉ là một mô hình, là cách mô tả/nhận thức thế giới để hành động có hiệu quả, suy cho cùng là để vươn đến chân, thiện, mỹ, nhưng không phải là cách duy nhất vì ngoài ‘nó’ còn có vô số cách khác để nhận thức thế giới. Những tài năng nói trên đã hiểu về bản thân và môi trường chung quanh mình (khá) chính xác, hay nói một cách khác: họ không biết Kinh Dịch nhưng đã và đang làm đúng như Kinh Dịch. 

Các tài liệu tham khảo chính:
Nguồn 1: Kinh Dịch - http://vi.wikipedia.org/wiki/Kinh_Dịch

Nguồn 2: Nguyễn Lân Dũng - http://vietsciences.free.fr/timhieu/tramhoa/kinhdich.htm 
Nguồn 3: Kinh Dịch là gì? Ý nghĩa của Kinh Dịch? - http://hoangsim.vn/sim-so-dep/kinh-dich-la-gi-y-nghia-cua-kinh-dich.html 
Nguồn 4: The Trung - http://diendan.lyhocdongphuong.org.vn/bai-viet/25848-7-cac-nha-nghien-cuu-trung-hoa-uc-da-nhac-den-bo-chu-khoa-dau-cua-nguoi-viet-tu-tren-4000-nam-truoc/