483. Dostoievski - con ‘quỷ ám’ hạnh phúc nhất

Ôi biển xa rồi chẳng thấy đâu

Chiều đông gió lặng nắng tan màu
Nhớ ai nhớ tấm hình hôm ấy
Một chút lưu xưa bỗng thấy sầu
*
Lâu ngày không thấy đóa hoa mua
Rừng hoang lắng đọng bóng giao mùa
Ngàn năm lạnh lẽo đường xa mãi
Hãy ghé bến ai, sưởi ấm nhà
(NGLB)

1. Mở đầu

Trong một comment cho bạn Châu Thanh Thủy, LB có viết như sau: ‘ông Dostoievski thật là may mắn vì ổng đã có một người mẹ 'nhỏ' vô cùng đáng yêu, mà không thiếu gì người suốt ngày ngước mắt nhìn lên trời vì thiếu bóng một người mẹ ‘hiền’. Thế thì:

-tại sao ông là một con ‘quỷ ám’, hay là một người đau khổ?

-tại sao ông gặp may mắn?

-tại sao ông lại là người hạnh phúc… nhất?

-và tại sao ta lại luôn mong hình bóng của một người mẹ ‘hiền’?

2. Vài nét về Dostoievski

1. Dostoievski (1821-1881), thường được gọi là 'Dos', không những là thiên tài của nước Nga mà còn là thiên tài của nhân loại, không những là thiên tài của thế kỷ 19 mà còn là thiên tài của mọi thế kỷ: 'M. Gorki đã so sánh tài năng nghệ thuật của Dostoievski ngang với Shakespeare' (Nguyễn Thị Phi Nga, huc.edu.vn), hay ‘Ông là một trong những văn hào Giáo ngưỡng mộ nhất, hơn cả Leon Tolstoi!’ (Giáo làng)..., nhưng những người xô-viết sau năm 1917 đã phủ nhận/không quan tâm đến các tác phẩm của ông. Mãi cho đến năm 1972 ông mới được chú trọng, và cho đến nay, sự ‘không quan tâm’ đó hình như vẫn chưa có dấu hiệu suy giảm lắm! Và mặc dầu được đánh giá là ‘tiền thân’ của chủ nghĩa hiện sinh: 'Bút ký dưới hầm là tác phẩm về chủ nghĩa hiện sinh tuyệt vời nhất từng được viết’ (wikipedia), nhưng trừ chương ‘Đại pháp quan’ trong cuốn ‘Anh em nhà Karamazov’ ra, LB không tìm được mối liên hệ nào giữa Dostoievski - một người rất mê gái và khá mộ đạo, với Nietzsche - một người đắm chìm trong chất ma túy của trí tuệ và ‘giết’ đạo.
2. Cha mẹ mất sớm khi cậu mới đứng tần ngần trước ngưỡng cửa thanh niên: mẹ mất năm cậu 16 tuổi, cha mất năm cậu 18 tuổi. Hình như mối quan hệ giữa cậu và cha không được ‘tuyến tính’ cho lắm (cậu còn bị chứng ‘động kinh’ - epilepsy), ngoài ra, hình ảnh của cha cậu - một người có tính gia trưởng, đa nghi, ăn chơi trác táng và hành hạ vợ con (có lẽ vì vậy mà ông bị nông nô căm hận giết chết!), làm cho bóng dáng ‘tội ác’ thường lang thang xuyên suốt trong nhiều tác phẩm của Dos như ‘Bút ký dưới hầm’, ‘Những kẻ bần hàn’, 'Tội ác và trừng phạt', hay ‘Anh em nhà Karamazov’... Ngay khi còn là sinh viên, cậu đã có những biểu hiện của một kẻ bi quan, chán đời bằng cách sa vào chuyện em út, rượu chè và bài bạc.
3. Là một sĩ quan Công binh, ‘thiên tài’ của cậu đã trỗi dậy khi cậu mới có 24 tuổi, nhưng thời đó có nhiều đánh giá trái chiều về các tác phẩm của cậu. Năm 1849, do tham gia diễn đàn ‘văn và triết’, bị chế độ Sa Hoàng (Nicolai I) cảm thấy ‘bất an’ mà cậu và một số người khác bị bắt. Sau 9 tháng tù giam, cậu bị kết án tử hình, bỗng có lệnh: ‘thánh chỉ tới! đao hạ lưu nhân’, rồi cậu bị đày đi lao động khổ sai 4 năm ở tây nam miền Siberia. Những trải nghiệm trong tù làm cậu quay lưng với triết học Tây phương mà về với giá trị dân tộc, nhưng lại thiên về phía Chính Thống Giáo (chấp nhận đau khổ trần thế) và đố kỵ với các quan điểm hư vô hay cách mạng thời đó.
4. Ra khỏi tù, ông bắt đầu từ binh nhì lên trung úy, rồi gặp góa phụ Isayeva (hay Maria) và hai người lấy nhau vào năm 1857, mà mối tình không cùng đẳng cấp giữa một chàng trai bần hàn với một phụ nữ nơi chốn hội chợ phù hoa đã làm ông trăn trở mà viết ra cuốn ‘Những đêm trắng’, và ông đã thực sự sống trong địa ngục khi các thế giới tính âm lần lượt chối bỏ tính dương trong người ông: vợ ông và các người tình sau này...
5. Rồi cái gì đến cũng sẽ đến, thượng đế đã không đứng ngoài cuộc khi muốn tạo ra những ‘thiên tài’. Năm 1867, vì cần viết nhanh để trả nợ bài bạc, ông phải mướn cô thư ký là Anna - kẻ ‘luôn luôn lắng nghe và luôn luôn thấu hiểu’: tình yêu nẩy sinh và thượng đế của tâm hồn ông đã chính thức tồn tại. Thiên thần bé nhỏ này đã luôn dịu dàng đứng bên cạnh ông để sản sinh ra những đứa con trí tuệ như 'Thằng ngốc', ‘Con bạc’, ‘Lũ người quỷ ám’ và ‘Anh em nhà Karamazov’, và năm 1881, tại Petersburg, nàng đã tiễn ông về với cát bụi trong vô vàn hạnh phúc.

3. Dos - con người ‘quỷ ám’

‘Giáo đã đọc hầu như gần hết các tác phẩm của Dos. Và ông là một trong những văn hào giáo ngưỡng mộ nhất, hơn cả Leon Tolstoi! Ông có cái tài quỷ ám đi sâu vào những ngóc ngách đen tối của tâm hồn con người. Dưới mắt ông, con người hoàn toàn trần trụi, cô đơn run rẩy trước gánh nặng của kiếp người, như cuộc đời đầy bi kịch của chính ông vậy! May mà Thượng đế còn thương để phái nàng tiên bé nhỏ đến với ông vào cuối đời, để cứu vớt ông, để chúng ta còn có dịp đọc được nhưng trang viết đầy cuồng nộ của một con người đang thét gào trong địa ngục tâm linh...’ (Giáo làng)

Về truyện ‘Anh em nhà Karamazov’ (The Brothers Karamazov), hồi trẻ, LB có đọc và ấn tượng nhất là chương nói về ‘Viên đại pháp quan’, LB chỉ trích một đoạn cho các bạn tham khảo thôi nhé: ‘Ông ta đến một mình, cửa tức thời đóng lại sau lưng ông ta. Ông ta dừng lại một lúc lâu, chừng một vài phút, nhìn chằm chằm vào mặt Ngài. Cuối cùng ông ta nhẹ nhàng đến gần, đặt cây đèn xuống bàn, nói với Ngài: "Ông đấy ư? Ông ư?" - Nhưng không đợi trả lời, ông ta nói thêm luôn: - Đừng trả lời, cứ im lặng. Với lại, ông có thể nói gì được kia chứ? Tôi thừa biết ông sẽ nói gì. Ông không có quyền thêm một lời nào vào những gì ông đã nói trước kia. Tại sao ông xuống đây làm phiền chúng tôi? Ông đến là phiền cho chúng tôi, điều đó thì chính ông cũng biết… Viên pháp quan tôn giáo im tiếng một lát, chờ xem kẻ bị giam trả lời ra sao. Sự im lặng của Chúa thật nặng nề đối với ông ta. Ông ta thấy người này vẫn lắng lặng nghe ông ta với vẻ hết sức thấm thía, và xem ra không muốn bác bỏ gì hết. Ông già muốn Chúa nói với ông ta điều gì, dù là cay đắng, đáng sợ. Nhưng Chúa bỗng lẳng lặng đến gần ông già và dịu dàng hôn lên cặp môi tái nhợt của ông lão chín mươi. Đấy là tất cả câu trả lời. Ông già rùng mình. Khóe môi ông rung động. Ông ta mở cửa, nói với Chúa: "Chúa đi đi và đừng đến nữa… đừng bao giờ đến nữa… đừng bao giờ, đừng bao giờ". Ông ta thả cho Chúa đi vào "những phố phường tăm tối của đô thành". Người bị giam ra đi…” (lược trích chương 5 ‘Anh em nhà Karamazov’ do Phạm Mạnh Hùng dịch, rfa.org).

Về truyện ‘Tội ác và trừng phạt’ (Crime and Punishment): có một người ở quán cà phê đã phân tích (!) rằng 'anh chàng Raskolnikov đã từng nghĩ đến câu ‘nhất tướng công thành vạn cốt khô’, chàng cho rằng giết một vạn người và giết một người là như nhau, thậm chí giết người và không giết người cũng như nhau!, nên anh ta thử…. giết một người. Nhưng không ngờ, sau đó, cái chết của người đó luôn ám ảnh chàng, cuối cùng anh lại nghĩ đến chuyện được làm người: ‘thượng đế có quyền quyết định ta và đã sinh ra ta, vậy ta cũng có quyền quyết định ta bằng cách tự giết chết ta’ (triết lý ‘cần lao nhân vị’), thế rồi anh tự tử’, hihi...

Về truyện ‘Lũ người quỷ ám' (The Possessed/The Devils) thì hiện nay thông tin trên mạng có nhiều hạn chế mà không giúp cho LB có vài dòng ở đây. Và đây có thể là một câu hay nhất trong cuốn truyện đó: 'Nếu nói về một người là thằng đểu thì ngoài thằng đểu ra ta không biết gì thêm nữa. Còn nói nó là thằng ngốc thì ngoài thằng ngốc ra đến cái tên của nó cũng không hay. Còn tôi thì chỉ có thể là ngốc vào thứ ba, thứ tư, còn đến thứ năm lại minh mẫn' (Lời của nhân vật Katorginưi).

…Cuộc đời của Dostoievsky (trước khi gặp Anna) hầu như là một quá trình tủi nhục: có sức khỏe kém (bị động kinh bẩm sinh!), cha mẹ chết sớm, ông bị bắt, tù đày, lao động khổ sai, đam mê bài bạc/phá sản, vợ chết, yêu lung tung, lấy vợ hai, tính độc chiếm, đa nghi và hay ghen bóng ghen gió, rồi hai đứa con bị chết sớm (đứa con đầu chết khi mới có 3 tháng tuổi, đứa con thứ tư chết khi mới có ba tuổi)…

Nhưng ông không khẳng định đặc quyền của mình đối với thượng đế bằng cách tự tử, mà ông đã tự giết mình qua việc sống trong cảnh bần hàn, rượu chè, cờ bạc, trai gái, thậm chí quá đam mê vấn đề thể xác (có lẽ vì thế mà người ta cho ông là ‘tiền thân’ của chủ nghĩa hiện sinh!).

Vợ ông mất năm 1864 với lời sĩ nhục ông trong lúc nửa tỉnh nửa mê: ‘Thằng tù khổ sai! Thằng tù khổ sai đốn mạt!’… Vâng, như đã nói, ông đã thực sự sống trong địa ngục khi các thế giới tính âm lần lượt chối bỏ tính dương trong người ông: vợ ông và các người tình sau này.

Từ năm 1860, ông có quan hệ ‘ngoài luồng’ với nàng Suslova trẻ đẹp (22 tuổi, sinh viên Trường đại học tổng hợp Petersburg), rồi mối tình của họ cũng nhanh chóng tan vỡ do không có sự hòa hợp về thể xác và do tính gia trưởng của ông và cá tính mạnh mẽ của nàng: tình yêu đã trở thành thù hận và sự tự ti mặc cảm bởi Suslova khiến ông đã sinh ra nàng với các cái tên là Polina (truyện ‘Con bạc’), Dunya (truyện ‘Tội ác và trừng phạt’), hay Aglaya (truyện ‘Thằng ngốc’)... 

Rồi ông đi du lịch châu Âu, trở thành chuyên gia bài bạc, thua cháy túi, và ông dần chuyển sang tôn thờ thần nhục dục ‘Linga và Yony’ (tượng trưng cho cơ quan sinh dục nam và nữ) bằng cách quan hệ với nhiều em ‘mắt xanh mỏ đỏ’, trong đó có người đàn bà sa đọa là Marta - người đến từ thế giới mafia và rất có kinh nghiệm trong tình trường, và với nàng, bữa tiệc nào cũng có lúc tàn...

4. Tình khúc âm dương

Không có em sông buồn không muốn chảy

Không có em lan gãy cánh nghiêng sầu
Không có em cây chợt buồn day dứt
Không có em khói thuốc bỗng bạc mầu
Không có em mây dừng như ngây dại
Không có em cơn gió mãi lạnh lùng
Không có em cá hờn ghen chẳng lượn
Không có em nắng lịm dưới chiều tà
(NGLB)

Thượng đế đã không đứng ngoài cuộc khi muốn tạo ra những ‘thiên tài’, như đã nói, hay có lẽ đức Phật đã cảm thông cho số phận của chàng bằng cách tặng cho chàng hai chữ ‘nhân duyên’ để bù lại nỗi mất mát to lớn của chàng: ngài đã cử ‘thiên thần bé nhỏ’ Anna đến lấp khoảng trống khổ đau đó cho chàng.

Nàng sinh năm 1846, nhỏ hơn chàng 25 tuổi. Cha nàng là một người thuộc loại ‘lúc nói có, lúc nói không’ (may be yes, may be no), nhưng cả cha và mẹ nàng lại đều là những fan hâm mộ chàng một cách cuồng nhiệt, vì thế, ‘tình yêu’ của họ đối với chàng đã dần dần thấm vào trái tim của nàng lúc nào không hay.

Chàng cũng rất ‘ma lanh’ trong việc tán Anna, giữ nàng lại tiếp sau hợp đồng bằng cách nói dối rằng: nào là chàng cần nàng giúp để viết tiếp tập 2 của cuốn ‘Tội ác và trừng phạt’, nào là chàng định viết một câu chuyện với nhân vật chính là nàng mà chàng không hiểu tâm lý phụ nữ nên rất cần sự có mặt thường xuyên của nàng… Lửa gần rơm lâu ngày cũng cháy, nàng đã sa phải lưới tình, thế là một đám cưới định mệnh xảy ra.

Nhưng người yêu của nàng đúng là một con ‘quỷ ám’, chàng bị động kinh mà thỉnh thoảng sùi bọt mép và gầm rú như quỷ dữ, chàng nghiện bài bạc như nghiện ma túy đến nỗi quên mua váy tặng nàng trong tuần trăng mật, sau này chàng thường càu nhàu với nàng, (cho đến nàng sinh 2 đứa con nữa thì chàng mới cảm thấy ân hận mà tạm biệt bài bạc), và chàng nhiều khi giống như một gã bự con mà nàng phải chăm sóc cùng với 3 cái ‘tàu há mồm’ (Liubov, Fyodor và Alyosha).

Nhưng, đồng thời chàng cũng thường nói mình là ‘người yêu em vô hạn và tin cậy em hết mực’, thật vậy, chàng đã viết cho nàng 164 bức thư tình và nàng cũng đã viết cho chàng 75 bức thư tình (mà hiện nay còn lưu giữ).

Vâng, nàng quả xứng đáng với danh hiệu thiên thần bé nhỏ của chàng và của cả người đọc, nàng viết:

-‘Cảm ơn anh, kho báu của lòng em, cảm ơn những lá thư quý giá, mến thương, những lá thư đã khiến em hạnh phúc khôn tả. Anh dấu yêu, em yêu anh, yêu đến cuồng si, và em thật có lỗi vì rằng đã để cho giữa chúng ta đôi lúc còn những mối bất hòa. Mọi chuyện bực mình thật là đáng tiếc. Và em vẫn yêu anh đến mất trí…’.

Khi chàng mất năm 60 tuổi thì nàng mới 35 tuổi, và tình yêu đó mãi được Anna giữ cho đến cuối đời - mà hầu hết những hiện vật in đậm dấu ấn tình yêu của 2 người vẫn còn lưu giữ cho hậu thế.

5. Thiên thần bé nhỏ

Em trả cho anh nét giận hờn

Anh chờ anh đợi lúc cô đơn

Lúc mây đau đớn bên thềm vắng

Lúc sợi dây kia lặng tiếng đờn
*
Em trả cho anh vóc ngọc ngà
Anh ôm anh ấp lúc chiều phai
Lúc tim tê tái cơn nắng xuống
Lúc tình rạo rực bóng đêm qua
(NGLB)

Là một phụ nữ ‘không nổi bật về nhan sắc, chẳng có tài năng gì đặc biệt và cũng không sở hữu một trí tuệ hơn người’, Anna đã được chàng tôn thờ. 

Nếu không có nàng, chắc linh hồn của chàng đã vờ vật nơi xó xỉnh cát bụi nào đó chứ không đến được bên cạnh chúng ta ngày nay.

Nếu không có nàng, chàng sẽ rất sớm rơi vào cái ‘hố thẳm của tư tưởng’ của Phạm Công Thiện/Nietzsche hay một vực thẳm không đáy với đầy đe dọa sinh tử.

Nàng đã đem lại cho chàng một cái vũ trụ đực-cái thượng thừa trong 14 năm cuối đời chàng, mà hiếm người nào mơ nỗi.

Trước khi trút hơi thở cuối cùng, chàng đã viết: “Thiên thần yêu dấu của ta, Anya: ta quỳ xuống, ta cầu nguyện cho em và ta xin hôn lên đôi chân em. Em là tất cả tương lai ta - cả hy vọng, cả đức tin, cả hạnh phúc và cả niềm khoái lạc”. 

Không nhầm khi ta xem nàng là nàng thơ, là vũ trụ, và là thượng đế của tâm hồn chàng.

Anh gửi vào em chút lả lơi
Đôi mắt hồ thu đẹp tuyệt vời
Là người hay tiên trên trời vậy
Em xuống trần gian khuấy động đời.
(NGLB)

Và cuối cùng, ‘chính tình yêu làm cho con người vượt qua giới hạn của chính - tà, vượt qua nỗi cô đơn, nhẹ đi đau khổ và đặc biệt tình yêu là liều thuốc thần diệu giúp con người vượt qua nỗi ám ảnh về hai chữ hư vô’, vâng, nếu ta có được một người yêu như Anna thì ta không cần cái danh xưng vĩ đại, không cần cái danh hiệu đại văn hào, không cần cái danh ảo bất tử, ta cần có nàng và chỉ có nàng mà thôi.

HẾT.

---------------

Các tài liệu tham khảo chính:

1.Dostoievski: 
http://vi.wikipedia.org/wiki/Fyodor_Mikhailovich_Dostoevsky 

http://vietsciences.free.fr/biographie/artists/writers/dostoevski.htm

2.Những người tình của Dos: http://newvietart.com/index4.55.html 

3.Phi-Kim Dung và tình yêu: http://nhagomlabang.blogspot.com/2012/09/248-phi-kim-dung-va-tinh-yeu.html

4.Thiên thần bé nhỏ Anna: http://kienthuc.net.vn/kim-chi-da-lua/ai-da-khien-dostoevsky-nguyen-quy-xuong-hon-len-doi-chan-113499.html 

5.‘Viên đại pháp quan’: http://www.rfa.org/vietnamese/ReadersOpinions/dostoyevski-190-birthday-12232011123711.html